Het Allard Pierson (de Collecties van de Universiteit van Amsterdam) beheert een internationaal unieke circuscollectie, één van de grootste van Europa. De circuscollectie is afkomstig uit een aantal collecties van privé-personen – zoals verzamelaars Jaap Best, K.D. Hartmans en Herman Linssen – en instellingen – zoals Theater Instituut Nederland – die zich hebben toegelegd op het verzamelen van circuserfgoed. Op deze pagina vindt u informatie over de circuscollecties van privé-personen.
De collectie Best
Jaap Best (1912–2002) werd al op zevenjarige leeftijd door het circus ‘aangestoken’, toen de circussen Wilhelm Hagenbeck en Corty-Althoff zijn woonplaats Alkmaar bezochten. Vanaf die tijd raakte hij in de ban van het circus en probeerde hij zoveel mogelijk voorstellingen te zien en hun reclame- uitingen te verzamelen. In 1947 was hij zelf werkzaam in het circus, eerst als administratief medewerker, later als directiesecretaris van Circus Strassburger. In de jaren zestig van de vorige eeuw was hij als administrateur verbonden aan Circus Williams, de Wiener Eisrevue, Circus Harry Belli en de Berliner Eisrevue. Vanuit al deze functies wist hij een zeer omvangrijke circuscollectie aan te leggen, die in Nederland zijn gelijke niet kende. Zijn verzameling kreeg een internationale allure toen hij in 1964 het rijke archief van de Duitse acrobaat en circuscollectioneur Erdwin Schirmer kon overnemen, voornamelijk bestaande uit de schitterende affiches van Adolph Friedländer. Met ruim 3500 kleurenlitho’s van deze Hamburgse drukker is dit de meest omvangrijke collectie ter wereld.
Na het overlijden van Jaap Best gaf zijn weduwe de collectie in beheer aan Teylers Museum in Haarlem. Het bestuur van de stichting Jaap Best droeg vervolgens in 2016 de collectie over aan de Bijzondere Collecties. De collectie omvat 7300 affiches, 7900 foto’s en prentbriefkaarten, 400 prenten en gravures, 4000 programma’s, 2000 tijdschriften en vakbladen, 600 boeken, knipsels en circusparafernalia zoals puzzels en kalenders. Het materiaal is ontsloten in de catalogus van de Theatercollectie en voor een belangrijk deel gedigitaliseerd.
Datering: 1883–2002.
Klik HIER om alle objecten uit de collectie Jaap Best in de catalogus van de Theatercollectie te zien.
Jaap Best werkt aan zijn collectie.
Foto: archief van De Piste.
De collectie Linssen
Herman Linssen is geboren in Roermond in 1934. Vanaf 1960 woont hij in Weert en was daar notaris. In 1944 zag hij voor het eerst een circus, Circus van Bever, dat veel indruk op hem maakte. Heel veel circussen tot ver in het buitenland werden daarna door hem bezocht en gefotografeerd. In zijn jonge jaren was hij enige tijd actief met een zelf gebouwd miniatuurcircus. Van 1950 tot 2010 heeft hij een circusverzameling opgebouwd die bestaat uit onder meer 3000 boeken, 12.500 programma’s, 16.600 affiches, circa 100.000 foto’s, dia’s en prentbriefkaarten, tijdschriften (soms copieën) op het gebied van het circus en het amusementsbedrijf. Voorts uit opgeplakte knipsels, 1300 prenten en allerlei reclamedrukwerk. Tot de verzameling behoort ook de collectie Letellier over roofdierendressuur.
Grote belangstelling heeft hij altijd gehad voor de geschiedenis van het circus. Vanaf 1985 was hij gedurende 30 jaar bezig om aan de hand van vooral complete jaargangen van vaktijdschriften vanaf 1883 en tijdschriften voor circusvrienden, aanwezig in zijn eigen verzameling of in buitenlandse bibliotheken, de geschiedenis van het circus vast te leggen in kaartsystemen en registers. Het belang van zijn collectie en zijn historisch onderzoek wordt in binnen- en buitenland erkend. Uit de Collectie Linssen wordt geregeld historische informatie en illustratiemateriaal geleverd voor publicaties.
De collectie is ontsloten in de catalogus van de Theatercollectie en voor een belangrijk deel gedigitaliseerd.
Datering: 1765-2010
Klik HIER om alle objecten uit de collectie Herman Linssen in de catalogus van de Theatercollectie te zien.
Video: Herman Linssen en zijn circuscollectie
De collectie affiches van Adolph Friedländer
In de Hamburgse wijk St. Pauli begon Adolph Friedländer (1851-1904) in 1872 een drukkerij. Dit bedrijf zou in de loop der jaren uitgroeien tot de grootste lithografische drukkerij voor circussen, kermisattracties, variété’s en individuele artiesten. Het grootste aantal van deze affiches, de zogenoemde Friedländers, zijn afkomstig uit de collectie Best.
Na de dood van Adolph Friedländer werd het bedrijf voortgezet door zijn zonen, Ludwig en Max-Otto. De laatste was zo enthousiast over het circus dat hij het Circus Busch theater kocht in Hamburg. De laatste organiseerde onder de naam Circus Maxo circusvoorstellingen in Nederland in het circusgebouw in Scheveningen en in theater Carré in Amsterdam.
Na de machtsovername van Hitler in 1933 braken voor de Joodse familie Friedländer moeilijke tijden aan. De drukkerij werd nog 2 jaar na 1933 door de nationaal socialistische regering gedoogd, maar in 1935 werd het laatste affiche gedrukt en sloot de drukkerij haar deuren.
Voor het ontwerpen van een affiche werden vaak verschillende, in een bepaald onderwerp (dieren, landschappen, menselijke figuren, kleding, typografie) gespecialiseerde vakmensen aangetrokken. Bekende tekenaars van dieren waren bijvoorbeeld Christian Bettels en Wilhelm Eigener; Henry Schultz was een bekende tekenaar van menselijke figuren.
De genummerde exemplaren zijn tevens te herkennen aan het monogram van de drukkerij links of rechts onder.
De meeste affiches van Friedländer zijn afkomstig uit de collectie Best. In totaal zijn er nu, uit de collectie Best en de collectie Linssen, ruim 4000 affiches van Friedländer in de circuscollectie.
Klik HIER om àlle Affiches van Friedländer te zien.
De collectie Baudert
Heinz Baudert (1915–2003) heeft zich gedurende zijn loopbaan als fotograaf ontwikkeld tot een prominent chroniqueur van het (internationale) circusleven. In de jaren 1950 verkocht hij zijn winkel in damesmode om zich geheel te kunnen wijden aan de fotografie. Zijn 6×6-camera zorgde voor een reeks herkenbare en iconische beelden uit de wereld van het circus. Diverse tentoonstellingen brachten zijn fotokunst bij een breed publiek onder de aandacht, onder meer in het Stedelijk Museum te Amsterdam.
De collectie bestaat uit foto’s en negatieven van het circusleven. Het materiaal is ontsloten in de catalogus van de Theatercollectie (zie boven) en voor een belangrijk deel gedigitaliseerd.
Datering: 1940–1980 (merendeel: 1950–1980), omvang: 1800 items.
Klik HIER om àlle foto’s van Baudert te zien.
De collectie Hartmans
Kornelis Dirk Hartmans (1906–1963) verzamelde in zijn vrije tijd boeken en ander materiaal over het circus in brede zin, met een accent op kinder- en jeugdliteratuur met circus als onderwerp. Van 1949 tot 1961 was hij actief als bestuurslid van de Club van Circusvrienden en van 1950 tot 1962 als redacteur van het tijdschrift De Piste. Uit dien hoofde bouwde hij een fijnmazig netwerk op van contacten in de Nederlandse en internationale circuswereld. De circuscollectie die K.D. Hartmans bij zijn overlijden in 1963 aan de Universiteitsbibliotheek Amsterdam naliet, bestaat, behalve uit 3300 boeken en brochures, uit een verzameling affiches, programma’s, foto’s en ander materiaal over het circus. De zelfstandige publicaties zijn opgenomen in de catalogus van de Universiteit van Amsterdam.
Klik HIER om de catalogus van de Universiteit van Amsterdam te zien.
Collectie Letellier
Jacques Letellier (Angers, 20 juni 1915 – Metz, 5 juni 2004) was circusmodelbouwer en circusverzamelaar. Vanaf 1976 specialiseerde hij zich bij het verzamelen uitsluitend op materiaal over menagerieën en roofdierendressuur. Tot die verzameling behoort een documentatie met foto’s en copieën van oude documenten, ondergebracht in 51 ordners die Letellier als zijn levenswerk beschouwde. Op zijn verzoek heeft Herman Linssen (zie hierboven) zich na diens dood over deze documentatie ontfermd.
De collectie Letellier maakt deel uit van de collectie Linssen en bestaat uit documentatie en bestrijkt de periode ca 1800-2000.
Collectie Mr. J. Kiveron
Mr. Jan Kiveron (overleden 2 oktober 1981, 68 jaar oud) maakte op jeugdige leeftijd kennis met het circus. Zijn belangstelling richtte zich vooral de dierennummers, paardendressuren op de eerste plaats. De circussen Carl Hagenbeck en Strassburger hadden zijn voorkeur. Belangrijke stukken uit zijn verzameling die na zijn overlijden deel zijn gaan uitmaken van de collectie van het Theater Instituut Nederland zijn boeken, veel foto’s, fotoalbums en historische aantekeningen vanaf 1922 over circussen en dierennummers.
Collectie Ritsko van Vliet
Ritsko van Vliet (1924-2001) was een Nederlandse goochelaar. Hij legde daarnaast een grote verzameling aan van archief- en documentatiemateriaal op het gebied van de goochelkunst en het varieté: Het Historisch Varieté Archief. Deze belangrijke collectie, met als zwaartepunt de periode 1880-1950, werd in 1993 door Theater Instituut Nederland verworven. Omdat veel artiesten die in het varieté optraden, ook in circussen optraden, is er ook documentatie over circusartiesten in deze collectie te vinden. De collectie is beschreven in een plaatsingslijst.
De collectie Stapert
Bartele Stapert (1918–1980) was werkzaam als psychotechnicus en grafoloog. Daarnaast verzamelde hij materiaal over kermissen, kermisattracties, draaiorgels en andere mechanisch voortgebrachte muziek. Hij duidde zijn verzameling aan als ‘documentatie van kermisbedrijven en draaiorgels’. Hij was archivaris van De Kermisgids, het vakblad van de Nationale Bond van Kermisbedrijfhouders, BOVAK. De verzameling is omstreeks 1975 aan de Universiteitsbibliotheek geschonken ter aanvulling van de circuscollectie Hartmans.
De collectie bestaat uit foto’s, prentbriefkaarten, werktekeningen, correspondentie en ander materiaal op het gebied van carrousels, kermisattracties en kermis- en draaiorgels.
Datering: 1850–1960 (merendeel: 1900–1960), omvang: 3 meter.
Meer informatie Klik HIER
De collectie A.J.E. Diemont
A.J.E. Diemont was een paardenhandelaar uit Zoetermeer. In 1933 was hij bij de Tweede Kamerverkiezingen kandidaat van de politieke partij Recht en Vrijheid. In 1941 schonk hij zijn collectie aan de Universiteitsbibliotheek Amsterdam
De collectie omvat een klein aantal drukken van vóór 1800, waaronder kostbare geïllustreerde werken van William Cavendish, 1st Duke of Newcastle. Ook de boeken en brochures uit de negentiende en twintigste eeuw behandelen aspecten die met paarden te maken hebben. De boeken zijn niet als collectie bijeengeplaatst en – nog zonder collectieaanduiding – itemgewijs beschreven in de catalogus van de Universiteit van Amsterdam.
Datering: 1659–1941, omvang: 124 items.
Meer informatie Klik HIER