Het Allard Pierson (de Collecties van de Universiteit van Amsterdam) beheert een internationaal unieke circuscollectie, één van de grootste van Europa. De circuscollectie is afkomstiguit een aantal collecties van privé-personen – zoals verzamelaars Jaap Best, K.D. Hartmans en Herman Linssen – en instellingen – zoals Theater Instituut Nederland – die zich hebben toegelegd op het verzamelen van circuserfgoed. Het is een levende collectie die steeds wordt aangevuld met nieuw materiaal. Ook de komende jaren worden objecten gedigitaliseerd en ontsloten. Op deze website zijn enkele hoogtepunten uit de collecties te zien, maar voor onderzoekers, studenten en speciaal geïnteresseerden geven we hieronder weer waar de diverse collecties uit bestaan en hoe ze te benaderen zijn (zie de Zoekinstructies hieronder). Op die manier is al het materiaal vindbaar opengesteld voor onderzoek.
Zoekinstructies circuscollecties
Allard Pierson Handleiding
voor onderzoekers
In deze handleiding vindt u zoekinstructies voor specifiek de circuscollecties en instructies voor het vinden van circus-gerelateerde boeken en archieven in andere databases, in de volgende hoofdstukken:
Zoeken naar de circuscollecties bij het Allard Pierson
Archieven digitaal ontsloten
Zoeken naar boeken over circus bij de Universiteitsbibliotheek UvA
Overige bronnen over circus
Publicaties over het circus
Foto: Zoekinstructies circuscollecties Allard Pierson
(download bij klikken)
De collectie Best
Jaap Best (1912–2002) werd al op zevenjarige leeftijd door het circus ‘aangestoken’, toen de circussen Wilhelm Hagenbeck en Corty-Althoff zijn woonplaats Alkmaar bezochten. Vanaf die tijd raakte hij in de ban van het circus en probeerde hij zoveel mogelijk voorstellingen te zien en hun reclame- uitingen te verzamelen. In 1947 was hij zelf werkzaam in het circus, eerst als administratief medewerker, later als directiesecretaris van Circus Strassburger. In de jaren zestig van de vorige eeuw was hij als administrateur verbonden aan Circus Williams, de Wiener Eisrevue, Circus Harry Belli en de Berliner Eisrevue. Vanuit al deze functies wist hij een zeer omvangrijke circuscollectie aan te leggen, die in Nederland zijn gelijke niet kende. Zijn verzameling kreeg een internationale allure toen hij in 1964 het rijke archief van de Duitse acrobaat en circuscollectioneur Erdwin Schirmer kon overnemen, voornamelijk bestaande uit de schitterende affiches van Adolph Friedländer. Met ruim 3500 kleurenlitho’s van deze Hamburgse drukker is dit de meest omvangrijke collectie ter wereld.
Na het overlijden van Jaap Best gaf zijn weduwe de collectie in beheer aan Teylers Museum in Haarlem. Het bestuur van de stichting Jaap Best droeg vervolgens in 2016 de collectie over aan de Bijzondere Collecties. De collectie omvat 7300 affiches, 7900 foto’s en prentbriefkaarten, 400 prenten en gravures, 4000 programma’s, 2000 tijdschriften en vakbladen, 600 boeken, knipsels en circusparafernalia zoals puzzels en kalenders. Het materiaal is ontsloten in de catalogus van de Theatercollectie en voor een belangrijk deel gedigitaliseerd.
Datering: 1883–2002.
Klik HIER om alle objecten uit de collectie Jaap Best in de catalogus van de Theatercollectie te zien.
Jaap Best werkt aan zijn collectie.
Foto: archief van De Piste.
De collectie Linssen
Herman Linssen is geboren in Roermond in 1934. Vanaf 1960 woont hij in Weert en was daar notaris. In 1944 zag hij voor het eerst een circus, Circus van Bever, dat veel indruk op hem maakte. Heel veel circussen tot ver in het buitenland werden daarna door hem bezocht en gefotografeerd. In zijn jonge jaren was hij enige tijd actief met een zelf gebouwd miniatuurcircus. Van 1950 tot 2010 heeft hij een circusverzameling opgebouwd die bestaat uit onder meer 3000 boeken, 12.500 programma’s, 16.600 affiches, circus 100.000 foto’s, dia’s en prentbriefkaarten, tijdschriften (soms copieën) op het gebied van het circus en het amusementsbedrijf. Voorts uit opgeplakte knipsels, 1300 prenten en allerlei reclamedrukwerk. Tot de verzameling behoort ook de collectie Letellier over roofdierendressuur.
Grote belangstelling heeft hij altijd gehad voor de geschiedenis van het circus. Vanaf 1985 was hij gedurende 30 jaar bezig om aan de hand van vooral complete jaargangen van vaktijdschriften vanaf 1883 en tijdschriften voor circusvrienden, aanwezig in zijn eigen verzameling of in buitenlandse bibliotheken, de geschiedenis van het circus vast te leggen in kaartsystemen en registers. Het belang van zijn collectie en zijn historisch onderzoek wordt in binnen- en buitenland erkend. Uit de Collectie Linssen wordt geregeld historische informatie en illustratiemateriaal geleverd voor publicaties.
De collectie is ontsloten in de catalogus van de Theatercollectie en voor een belangrijk deel gedigitaliseerd.
Datering: 1765-2010
Klik HIER om alle objecten uit de collectie Herman Linssen in de catalogus van de Theatercollectie te zien.
Video: Herman Linssen en zijn circuscollectie
De collectie affiches van Adolph Friedländer
In de Hamburgse wijk St. Pauli begon Adolph Friedländer (1851-1904) in 1872 een drukkerij. Dit bedrijf zou in de loop der jaren uitgroeien tot de grootste lithografische drukkerij voor circussen, kermisattracties, variété’s en individuele artiesten. Het grootste aantal van deze affiches, de zogenoemde Friedländers, zijn afkomstig uit de collectie Best.
Na de dood van Adolph Friedländer werd het bedrijf voortgezet door zijn zonen, Ludwig en Max-Otto. De laatste was zo enthousiast over het circus dat hij het Circus Busch theater kocht in Hamburg. De laatste organiseerde onder de naam Circus Maxo circusvoorstellingen in Nederland in het circusgebouw in Scheveningen en in theater Carré in Amsterdam.
Na de machtsovername van Hitler in 1933 braken voor de Joodse familie Friedländer moeilijke tijden aan. De drukkerij werd nog 2 jaar na 1933 door de nationaal socialistische regering gedoogd, maar in 1935 werd het laatste affiche gedrukt en sloot de drukkerij haar deuren.
Voor het ontwerpen van een affiche werden vaak verschillende, in een bepaald onderwerp (dieren, landschappen, menselijke figuren, kleding, typografie) gespecialiseerde vakmensen aangetrokken. Bekende tekenaars van dieren waren bijvoorbeeld Christian Bettels en Wilhelm Eigener; Henry Schultz was een bekende tekenaar van menselijke figuren.
De genummerde exemplaren zijn tevens te herkennen aan het monogram van de drukkerij links of rechts onder.
De meeste affiches van Friedländer zijn afkomstig uit de collectie Best. In totaal zijn er nu, uit de collectie Best en de collectie Linssen, ruim 4000 affiches van Friedländer in de circuscollectie.
Klik HIER om àlle Affiches van Friedländer te zien.
De collectie Baudert
Heinz Baudert (1915–2003) heeft zich gedurende zijn loopbaan als fotograaf ontwikkeld tot een prominent chroniqueur van het (internationale) circusleven. In de jaren 1950 verkocht hij zijn winkel in damesmode om zich geheel te kunnen wijden aan de fotografie. Zijn 6×6-camera zorgde voor een reeks herkenbare en iconische beelden uit de wereld van het circus. Diverse tentoonstellingen brachten zijn fotokunst bij een breed publiek onder de aandacht, onder meer in het Stedelijk Museum te Amsterdam.
De collectie bestaat uit foto’s en negatieven van het circusleven. Het materiaal is ontsloten in de catalogus van de Theatercollectie (zie boven) en voor een belangrijk deel gedigitaliseerd.
Datering: 1940–1980 (merendeel: 1950–1980), omvang: 1750 items.
Klik HIER om àlle foto’s van Baudert te zien.
De collectie Hartmans
Kornelis Dirk Hartmans (1906–1963) verzamelde in zijn vrije tijd boeken en ander materiaal over het circus in brede zin, met een accent op kinder- en jeugdliteratuur met circus als onderwerp. Van 1949 tot 1961 was hij actief als bestuurslid van de Club van Circusvrienden en van 1950 tot 1962 als redacteur van het tijdschrift De Piste. Uit dien hoofde bouwde hij een fijnmazig netwerk op van contacten in de Nederlandse en internationale circuswereld. De circuscollectie die K.D. Hartmans bij zijn overlijden in 1963 aan de Universiteitsbibliotheek Amsterdam naliet, bestaat, behalve uit 3300 boeken en brochures, uit een verzameling affiches, programma’s, foto’s en ander materiaal over het circus. De zelfstandige publicaties zijn opgenomen in de catalogus van de Universiteit van Amsterdam.
Klik HIER om de catalogus van de Universiteit van Amsterdam te zien.
