Circusmuseum wil met deze site cultureel erfgoed inzake het circus ontsluiten. Onderstaande historische afbeeldingen bevatten verouderd taalgebruik. De manier waarop mensen worden afgebeeld kan als aanstootgevend worden ervaren. Het is echter niet de bedoeling door deze ontsluiting wie dan ook te kwetsen.
Tekst geschreven door Gitte Samoy
Geschiedenis van ‘freakshows’
Het kijken naar anderen als entertainment is al eeuwenoud. Al in de zestiende eeuw werden in Europa zogenaamde ‘wonderen der natuur’ of ‘freaks of nature’, een term die men voor zowel mens als dier gebruikte, getoond aan het koninklijke hof. Toeschouwers vergaapten zich aan mensen met lichamelijke afwijkingen, exotische dieren en personen afkomstig van de gebieden die Europese wereldreizigers aan het ontdekken en veroveren waren. In Europa ging het vaak om kleine shows waarbij het publiek voor een kleine toelage een blik achter het doek mocht werpen op de ‘freak’ in kwestie. In lente en zomer reisden deze shows langs de vele kermissen en jaarmarkten die in grote en kleinere steden plaatsvonden. In de wintermaanden trad men op in bierhuizen, theaters, musea en winkels. Soms maakte de freakshow als act deel uit van een grotere voorstelling, zeker in Noord-Amerika waar grote circussen door het gehele land hun tenten opzetten. Van 1840 tot 1914 was de sideshow zowel in Europa als Amerika een vaste waarde in het aanbod aan entertainment.
Wat is een ‘freak’?
Showlieden maakten vaak het onderscheid tussen verschillende soorten ‘freaks’. Een eerste categorie bestond uit ’geboren freaks’. Dit waren mensen die met een lichamelijke afwijking zoals dwerggroei geboren werden. Daarnaast had je de ’gemaakte freaks’ die iets bijzonder hadden gedaan met hun lichaam zoals zich van top tot teen bedekken in tattoos. Dit onderscheid doet geloven dat mensen als ‘freak’ geboren kunnen worden. Maar de term ‘freak’ is een label dat we opplakken en geen aangeboren kenmerk. Dit label komt voort uit de culturele bril waarmee we naar andere lichamen kijken, iets wat verandert door tijd en ruimte. Zo zou iemand uit het middeleeuwse Europa een fysieke afwijking wellicht verklaren als een straf van God. Vandaag de dag gebruiken we termen als handicap of beperking als we over een lichamelijke afwijking spreken. TEY0010000670
In de negentiende eeuw en vroege twintigste eeuw waren ‘freaks’ mensen die fysiek van de norm afweken, maar vaak ook op sociaal vlak tegen de norm in gingen. Zo was de bebaarde vrouw een ‘freak’, niet alleen door haar uitzonderlijke haargroei, maar ook omdat ze niet goed paste in de stereotype hokjes van man of vrouw. TEY001014506
Ook mensen van kleur kwamen zo in de freakshow terecht, in sommige gevallen ook wanneer er fysiek eigenlijk niets ‘mis’ was met hen. In dat geval was hun ‘exotische’ verschijning in de ogen van het witte publiek al voldoende om hen als ‘freak’ te beschouwen. Via het tentoonstellen van wie anders was, kon men scherp stellen waar de norm lag en wie daar wel of niet aan voldeed. Op die manier vormde de freakshow een belangrijk middel om bepaalde maatschappelijke ideeën te verspreiden en te bevestigen.
De publieke fascinatie voor bijzondere lichamen
Dit soort spektakels waren erg succesvol bij het publiek. Toeschouwers waren aangetrokken door het mysterie dat rond deze zogenaamde ‘wondermensen’ hing. Hun bijzondere lichamen daagden de grenzen van het gekende en denkbare uit. Showlieden en impresario’s, zoals de beroemde Amerikaanse showman P.T. Barnum, maakten gebruik van allerlei trucs om dit zoveel mogelijk in de verf te zetten om bezoekers te lokken. Kleine mensen poseerden naast iemand die uitzonderlijk lang was om hun gestalte te benadrukken. Bij mensen van kleur, werd hun afkomst in de verf gezet door uitzinnige verhalen over hun ‘primitieve’ aard te verzinnen. In promotiemateriaal maakte men gretig gebruik van superlatieven en bijnamen. TEY001008926;TEY0010002785 Slogans zoals ‘Wat is het?’ speelden in op die nieuwsgierigheid en nodigden kijkers uit om met hun eigen ogen te zien én te oordelen waar ze naar keken. TEY0010000669
Achter de schermen
De performers achter deze shows werkten in heel diverse omstandigheden. Als ‘freak’ gelabeld worden, kon erg vernederend en kwetsend zijn. In sommige gevallen was er duidelijk sprake van uitbuiting door familie of impresario’s, maar dat was niet altijd zo. Mensen kwamen door uiteenlopende omstandigheden op het podium terecht. Performers die van kleins af aan waren tentoongesteld of die een verstandelijke beperking hadden, waren vaak niet in staat om voor zichzelf op te komen. Anderen met een zware fysieke beperking konden moeilijk werk vinden op de gewone arbeidsmarkt. Sommigen van hen vonden het eervoller om zichzelf tentoon te stellen en een eigen inkomen te verdienen, dan beroep te doen op liefdadigheid. Nicolai Kobelkoff, die zonder armen en benen geboren werd, ging eerst als ‘freak’ op tournee. Hij was zodanig succesvol dat hij later een eigen cinema openhield op de kermis en een comfortabel leven kon leiden. [TEY0010002447] Een klein groepje koos heel bewust voor een carrière als ‘freak’. Voor hen was hun unieke verschijning geen bron van schaamte, maar van trots. Daarbij namen ze actief controle over hun imago en optreden. Net als Kobelkoff verwierven sommigen daarbij een echte sterrenstatus.
Verleden tijd?
In de twintigste eeuw kwamen er steeds meer kritische reacties op dit soort spektakels. De vertoningen werden gezien als respectloos en moedigden uitbuiting aan. Mensen met fysieke afwijkingen hoorden geen bron van entertainment te zijn, maar leden aan medische aandoeningen waar enkel een dokter over mocht oordelen. De term ‘freak’ was niet langer gepast om over afwijkende lichamen te spreken. In plaats daarvan maakten termen zoals handicap en invaliditeit hun opgang. De populaire shows lijken dus een deel van het verleden. Toch blijft het kijken naar wie anders is, of anders verwoord, wie van de norm lijkt af te wijken, ook vandaag de dag een populaire bron van (leed)vermaak.
